Әңгімелер

Бақытты түстер көретін едік,
Арман, шіркін, ән боп көңіл көгінде.
Кім біліпті сұрапыл сол соғысқа,
Қас - қағым сәт қалғандығын тегінде.

Сары Барсик кіре берісте мызғыған,
Кім біліпті сенер ме едік біз бұған?
Масақтарды сулағанын жылы шық
Жүрегімізді бөтен бинокль

Тұрғандығын тіміскіп.
Соғысты біз ойын көріп ойнадық,
Бәріміз де Чапай едік.
Ақындарды жатпаушы едік ойға алып,

Оныншыға баратын кезіміз бұл.
Сүйе алмадық,
Сүйем деп айта алмадық.
Аттандырып құрбылар егіліп тұр,

Алда соғыс, оқ пен от, ажал құрғыр.
- Ана, сен біздерді шоқындырып.
Несіне егілесің?
Таразы тағдыр жайлі айтшы сен не білесің?

Төртеуміздің тағдырымыз қыл үстінде тұрғанда,
Әскери кернейші қайдасың?
Құдай сені шыныменен ұрған ба,
Дабылды неге сәл ертерек ұрмадың?


Николай Милаш - Украин ақыны.
Қазақ тіліне аударған: Сүлеймен Баязитов

.....

Жол басында

Екібастұзда алғаш қазақ тіліндегі «Отарқа» газетін ашуға ұйтқы болған Аманкелді Қаңтарбаевтың есімі аймаққа, әрине, қолына қалам ұстаған қауымның бәріне жақсы таныс. Неге? Өйткені ол қаламгер ретінде де, әділдікті ту етіп көтеріп, кез келген ортада ой-пікірін бүкпесіз айтатын турашылдығымен де, ең бастысы ұлтжандылық қасиетімен көпшілікке танылған гуманист азамат еді («... еді» деп айту қандай ауыр).

Қаңтарбаевтың ана тіліміздің өркен жаюы үшін, ұлттық руханият, игілік үшін атқарған еңбегін айтқанда Ахмет Байтұрсыновтың:

«... Тән көмілер көмілмес еткен ісім,

Ойлайтын да мен емес бір күнгісін.

Жұрт ұқпаса ұқпасын, жабықпаймын,

Ел бүгіншіл, менікі ертең үшін» дейтін өлең жолдары үнемі тіл ұшына оралады. Рас, ол елдің ертеңі үшін қызмет етті, денсаулығын да, тіпті бар өмірін осы жолға сарп етті... Сондықтан ол биік тұр, сол биікте қала бермек!

Әттегене-ай, тағдырдың ісіне дауа жоқ, қаламгер келместің кемесіне мініп кетті... Енді, міне, қаламдастары, әріптестері, журналистикаға өзі баулып, тәрбиелеген шәкірттері толғанып, естеліктер жазуға мәжбүр болып отырмыз. Иә, «Өткен күнде белгі бар» деген осы.

Газеттің әр нөмірі шыққан сайын, оқырмандар оң пікір-лебіз білдірген сайын, газет жұртшылыққа тараған сайын көңіл марқайып, жұмысқа құлшына кірісетін, тың тақырыптар іздестіріп, жазып, газет бетінде жариялауға ұмтылған, ізденіске толы болған сол бір күндер де, міне, тарихқа айналып кетіпті. Соның бәрінің де басында Аманкелді Қаңтарбаев тұратын. .....

Тәуелсіздік таңы ұлтымыздың өлгенін тірілтіп, өткеніне өткір сәулесін түсірді. Нәтижесінде бұрын күңгірт бұлыңғыр, даулы-дамайлы болып келген қазақ халқының тарихы қайтадан қаралып, күні кеше кеңестік күл төбесіне сырылған хан, болыс, билер, ел қорғаны болған батырлар, жетімін жылатпай, кедей-кепшігін, тентек-телісін сыртқа теуіп тентіретпей, бауырына басып , бауырмалдық танытқан, тарыққанда пана, ашыққанда ас-су болған бай-бағыландар біртіндеп тарих сахнасындағы өздерінің халыққа сіңірген еңбектеріне сай орындарын ала бастады.

Құдайдың құлы, Пайғамбардың Үмбеті екендігіне халықтың көзін жеткізіп, сауатын ашқан дін иелері молда, ишан, имам, хазірет, әулие-әмбиелер атылып, айдалып құлатылған медресе, мешіттер айқара есігін ашты. Сол кездерде ораза ұстап, намаз оқуға тыйым салынғаны белгілі. Соған қарамастан ораза ұстау, намаз оқу ада-күде тоқтаған жоқ еді. .....

Қолдарына сумкаларын ұстаған бес-алты бала Қосқұдықтағы сауын сиыр фермасынан шығып, Ақадырдағы мектептеріне келе жатыр. Бұл екі араның қашықтығы үш километр шамасы, мидай жазық. Жер қара, күн жылыда ешкім бұны алыссынып көрмеп еді. Жол -жөнекей ойын дабыр үстінде, жер шалғайлығы білінбейтін. Енді қыс түскелі бері басқашалау: қарлы - боранды күндері үш километр жерге жаяулап жету де қиынға түсіп жүр.

Бүгіп де сондай ауыр күннің бірі. Түнімен кар жауып, жолды бітеп, басып қалған. Балалар малтығып, әрең жүріп келе жатыр. Екі езуінен күлкісі арылмайтын, өр көңіл Мұхамеди ғана ештеңені елеп қояр емес. Шаршай бастаған қыздарды қолынан жетелеп:

— Мен трактормын, сен менің тіркемемсің. Әйда, кеттік! — деп, маңдайының буы бұрқырап, ен алдында, карды бұзып келеді.

Кенет балалардың бірі:

— Әй, осы Жексен қайда! — деді.

— Бәсе, Жексен қайда?

— Қайда ол?

Жексен жатаған торы құнанға мініп алған, арт жақтан соқтырып келе жатыр.

— Әне Жексен!

— Жолдан былай тұрыңдар! Ат басады! — деп Жексен өртке асыққандай ентелеп, кимелеп келіп тоқтағанда, біреулерді ат шынында да қағып кете жаздады. «Сендер қар кешіп, малтақтап жаяу бара жатырсыңдар, мен міне атқа мініп алдым» дегендей Жексеннің екі танауы желп-желп етеді.

— Жексен, мінгестіре кетші! .....

Екіншіден, оның бойында Ресейге деген сұмдық сағыныш бой көтерді. Үшіншіден, ол өзінің жастық шағын аяды - онымен байланыстының бәрін де - ашу-ызаны да, қолапайсыздықты да, тоғайдағы құстар шырылынан саңырау болып қалатындай жап-жарық жасыл ертеңгіліктерді де аяды. Дәмханада тәтті, ақшыл сусынды қайта-қайта араластыра отырып, ол өткенді жүрегі қысыла, мұңая отырып есіне алды, - қандай мұң десеңші? - Иә, иә, біз әлі зерттеп білмеген мұң. Ол мұң кеудені толтырып шығатын күрсініспен бірге көтерілді, - сол кезде оның марқұм боп кеткен әкесі қайта тірілгендей, иығын қомдаған қалпы көз алдына кеп тұра қалды. Әкесі, Илья Ильич Бычков, Ее maotze d' ecole chez nous au village; (Біздің деревнядағы мектеп мұғалімі (француз).) оның көзіне бантты сәнді қара галстук таққан, көне салт бойынша алқымына дейін түймеленетін жібек матадан тігілген пиджак киген - нымшасына көлденеңінен шынжыр тағылған, жүзі қызыл шырайлы, жалтыр бас, - екі жақ бетін әжім торлаған, жұмсақ мұртты, танауы тағы бір көтеріліп кеткендей мұрнының үстінде етті қалы бар кейіпте көрініп еді. Гимназист кезінде де, студент кезінде де Иннокентий каникулда Лешинадағы әкесіне келіп тұратын, -егер қаттырақ ойланса, село шетіндегі ескі мектепті бұзып, орнына жаңа мектеп салғанын есіне түсіре алар еді. Іргетасын қалау, желдің өтіндегі жалбарынатын орын, К.Н.Чардынцев алтын тиынды лақтырып қалған кезде, .....

Ондай қым-қуытты ғұмыры көрген емен. Айдын мұзда сан мың итшана зымырап барады бұрқыраған будан иттердің өзі көрінбейді. Сол түнгі ұлы дүрмекте үш адам үсіп өлді, он шақты кісінің суықтан өкпесі қабынды. Япыр-ау, суаттың түбін өзім әдейі барып көрген жоқ па едім? Қышадай сап-сары болып алтынның жатқаны анық еді ғой. Юконның сол жеріне айнала белгі орнатып, заявка да бердім. Жұрт сол заявканың ылаңынан дүрлігіп кетті емес пе. Артынан ештеңе жоқ боп шықты. Түйір болса бұйырмасын. Күні бүгінге дейін осының себебін біле алмай-ақ барам.

Шортидің әңгімесі.

Қолғабын шешпеген күйі Джон Месснер бір қолымен бұрғыдан ұстап, итшананы ізге салып, бір қолымен бетін, мұрнын үйкелеп келеді. Ол қайта-қайта уқалап, дамыл көрген жоқ, қолын алмады десе болар; жаны кетіп, үсіп бара жатқанын сезсе, жан таласа ысқылайды. Милығына түсіре киген тері тымағы маңдайы мен қырауланған алтындай қою сары сақалы иегін суыққа берер емес.

Артында ырғалаңдаған ауыр юкон шанасы, алдында тыным таппай тырбаңдаған бес ит. Жан қайыс Месснердің аяғын үйкелеп келеді. Жол иініне келіп, иттері бұрылған сайын ол әбзел қайыстан аттап өтеді. Бұл арада жол жалтарысы көп-ақ екен, ол әрлі-берлі арқылы аттауын жиілетті. Оқта-текте қайысқа аяғы ілініп, сүрініп те қалады; қимылы тым шабан, қатты қалжыраған болса керек, бір жағынан итінген ит шана да өкшелеуін қояр емес.

Жолдың түзу жеріне келгенде итшана бұрғысыз-ақ ізден шықпай, сырғи жөнеледі. Сол кезде Месснер босаған оң қолымен бұрғының сабын тоқ-тоқ ұрады.Қолға қан жүргізу қандай қиын. Оң қолымен тақылдатып таяқ ұрса, сол қолымен мұрнын, бетін тынымсыз үйкелеп әбігер.

.....

ДЦП дертімен ауыратын бала еді. Өз қатарынан жүруі де, сөйлеуі де кешеуілдей берді. Қалалық емханадағы емдеуші дәрігері балаға мейіріммен қарайтын. Ем-дом жасайды. Бір күні сол емдеуші дәрігері: «Үлкен қалада осындай науқас балаларды қарайтын арнайы орталық бар. Сол орталыққа апарып көрсетіңіздер», – деді. Ол жерге де алып барды. Ол жерде: «Осындай науқас балаларды зерттеумен айналысып жүрген Мәскеу қаласынан профессор дәрігер келіп отыр. Сол дәрігерден кеңес алыңыздар», – деді. Одан да кеңес алды.

Баланың жағдайы бірқалыпты еді. Енді тәуіп, бақсы-балгерлерге де көрсетуге көшті. «Пәлен жерде грек кемпір бар екен. Тіл-көз тиген баланы емдейді екен» десті. Тәуіп, бақсы-балгерлердің бәрінің айтатыны жалғыз-ақ ауыз сөз еді: «Сүп-сүйкімді-ақ ұл екен! Құдай балаға дертті өзі беріп отыр. Лайым, қаласа, шипасын да өзі берер. Балаларың әлі жақсы боп кетер», – дейді. .....

Шілденің орта шені болатын. Елге демалысқа барып едім. Күн бойы кітап оқып, жалыққан соң, кеш бата, мал келер шақта, есік алдына шығатын әдетім бойынша бүгін де далаға шықтым. Күннің аптабы кайтып, әдемі бір қоңыр самал ескен жайлы кеш екен.

Біздің үйдің алдында бір шағын ғана төбешік бар-ды. Ауылдың үлкен кісілері кешкілік осы төбешікке жиналып отырып, әңгіме-дүкен құратын.

Бүгін сол дөң басында ағам мен Дәуітқали аға ғана отыр екен. Өз ағаларым болған соң, мен де қастарына бардым. Үлкен адамдардың арасына жас әйелдер бара бермейді ғой. Сондықтан ба екен, әлде байқамағанмын ба, әлде байқасам да мән бермедім бе екен, әйтеуір төбешік үстінен ауылдың айналасы көкжиекке дейін алақандағыдай болып көрінеді екен.

Айналасын беткейі қалың қараған, тобылғыға толы адырлы қоңыр таулар қоршаған бұл қалын ауыл ертеректегі иесінің есімімен Стамбек ауылы деп аталады. Бұрынырақта салынған қазақы, тоқал тамдардың арасынан төбесін етіп, шатырлап жауып, сылап тастаған, сыртын әктеген еңселі ақшаңқан жаңа үйлер де көрінеді. Ондай үйлердің алдында шөп үйетін, мал қамайтын қоралар бөлек орналасыпты. Ауылдың алды кең далаға ұласады. Даланы қақ жара толқыны жоқ, суы мол, жіңішке ғана Бөке өзені ағады. Өзеннің екі жағасы да жалпақ көгал. Көгалда өзенге түсіп, асыр салып жүрген ауыл балалары.

Ауылдың дәл қарсысында Қара кезең аталатын жалпақ кезең.

Кезенді асып ауылға қарай тіке құлаған қасқа жол өзендегі өткелге келіп жалғасады. Ауылдың төрт түлігі осы өткелге келіп құлады......

Күн көзі уездік қалаға түйіле қарап шығып келе жатқан, қораздар қанаттарын енді ғана кере бастаған кез болсадағы Рыклин ағайдың кабагына меймандар келіп-ақ қалыпты. Олар тігінші Меркулов, қалабасы Жратва және қазынашылықтың қағаз тасушысы Смехунов еді. Үшеуі де ішіп алған.

— Айтпа! Айтпа деймін тіпті! - деп тұр Меркулов қалабасының ілгегінен ұстап алып. -Кеңсе қызметіндегі төрелер, егер де жоғарырақтағысын алатын болсақ, тігіншілік жағынан қарағанда, генералыңнан әлдеқайда асып түседі. Мысалы, тіпті, камергерді - ақ алайықшы... Ол қандай адам? Лауазымы қандай? - дейсіз ғой. Ал, қане, есептей бер... Прюндельдер фабрикасының ең жақсы мәуітінен төрт кез мәуіт, ілгек оқалы жаға, алтын зерден лампас салған ақ шалбар, омыраудың бәрі алтын зер, өңірі, жеңі, қалта қалпақтары жарқырап тұрады! Ал енді гофмейстер, стальмейстер, церемониймейстер мырзаларға және басқа да министерийлерге мундир тіге қалсаң... Сен қалай деп ойлайсың? Әлі есімде, бір жолы гормейстер граф Андрей Семеныч Вонляровскийге мундир тіктік. Мундир болғанда маңына бара алмайсың! Қолыңды тигізсең - ақ тұла бойыңдағы тамырларың "цик! цик!" деп дүрсілдей жөнеледі. Нағыз мырзалар, мәселен, киім тіккізе қалса, олардың мазасын алуға болмайды. Өлшеп алдың ба, тік, ал кигізіп көремін, анау-мынау деп тәлмірсуіңе ешқандай жол жоқ. Егер сен жақсы тігінші болсаң, өлшеп-пішкенің бойынша тігіп бер... Мұнарадан секірсең, етегіңе дөп секір, әне қалай! Мен саған айтайын, бауырым, біздің жанымызда, әлі күнге дейін есімде, жандармдар корпусы болды... Қожайынымыз Осип Яклич сол жандармдардың ішінен тұлғасы киім тіктіруге берген кісінің тұлғасына шамаласатын біреуін әкеліп кигізіп көруші еді. Содан әлгі... мен саған айтайын, бауырым, графтың мундирін кигізіп көру үшін осы жарайды - ау деген бір жандармды таңдап алдық. Шақырып әкелдік... кәне, ки, сұқсыр, біліп қой!.. тұрмыз. Күлкі деген не болар! Содан әлгі, нені, мундирді киіп алғаннан кейін омырауына қарады, енді дейсің ғой! Аңырып, сасқалақтап, есінен танды да қалды........

(Жаркент оязы, Тұзкөл болысы, Аламан ауылының Албаны)

Мен шілденің 10-ы күні Шалкөдеден келе жатып дүйсенбі күні Албанның Қарқараға жиналатынын есіттім. Шілденің 11-і дүйсембі күні Албан Қарқараға жиналды. Кеңесі, бала беру-бермеу. Көп бермеуге қаулы қылып келіп, Серікбай, Айтбай, Тұрлықожа — үшеуіне жауабын берді. Үшеуі келіп приставка айтты. Пристав бір ауық ашуланды. Бір ауық ақылын айтып, майдалады. «Қатты қатарға алынасыздар», — деді. Жұрт илікпей тұрып алысты. Аяғында пристав елге «тарқа, не жауап болса да болыстарыңнан естірсіңдер», — деді. Ел тарқады.

Мұның алдында «песір», болыстар шет пұшпақтап «іспескі» жазып жүр дегенді жұрт күңкіл қылатын. Әлгі жиналыстан қайтып келіп өзіміздің «песірдің» қолындағы «кінағаны» тартып алып, жыртып тастадым. .....