Ұзақ уақыт бойы медициналық генетика адамдағы тұқым қуалайтын аурулардың генетикалық негізін анықтаумен айналысты. Жаңа туған нәрестелердің және ұрықтың мұндай ауруларын анықтау үшін диагностикалық тесттер құрастырылды және осы тесттердің нәтижесі бойынша мұндай ауруларға шалдығу мүмкіндігі көп отбасыларда генетикалық сұхбаттар жүргізілді. Бұл сұхбат бойынша отбасыларға кейін олардың ұрпақтарында осы аурулар көрініс беруі мүмкін екендігі түсіндірілді. Сонымен қатар бұл адамдарға кей жағдайда медициналық терапия, қан ауыстыру, диета ұстау сияқты алдын алу шаралары арқылы ауруды жеңілдету мүмкіндіктері болды.
Организімнің қалыпты жұмысын өзара байланысқан көтеген гендер қамтамасыз етеді, және олардың біреуінің өзіндегі мутацияның соңы әртүрлі болады. Сонымен, бірге ферменттің активтілігінің өзгеруі нәтижесінде клетканың қалыпты дамуы үшін қажетті таксинді субстраттың мөлшерден артық болып кетуі, қосылыс тапшылығы-мутация д.а. Сонымен қатар бір ұлпадағы геннің мутациясы басқа бір ұлпа үшін қауіп төндіруі мүмкін. Мысалы: фенилаланнің түсінуге айналуын тоқтататын бауыр ферменті фенилаланиндегидроксиларның гендік мутациясы нерв жүйесіне кері әсер етеді (ақыл-ес жетілмей қалады). Бұл туа пайда болатын ауру-фенилкетанурия еврейлерде 10000-ның бірінде кездеседі. Сонымен қатар бүкіл организмді қамтып алатын мутация да болады: бұлшықет, көз, бауыр, сүйек, бүйрек, жүрек, нерв жүйесі, тері, ми, асқазан, қан айналу жүйесі. Нәрестелерде қанның биохимиялық спецификалық анализін жасау арқылы анықталатын фенилкетонурия ауруына қарсы аланинсіз диетаны қолданады. Белгілі бір белоктың ауытқуы нәтижесінде пайда болған ауруларды жеңілдету үшін осы белоктың функциональды түрін (иммундық жауап туғызбайтын) тамыр арқылы енгізеді. Мұндай «орынбасу» терапиясын немунотапшылық туғызған гемофилия (SCID – ағыми. server combined inmunodeficiency) және Гош ауруларын емдеуде қолданады. Ал кейде сүйек кенігінің және басқа мүшелердің трансылантациясы қолданылады.Өкінішке орай мұндай күрделі емдеулер адамның тек басқа шығар жолы жоқ жағдайында ғана жүргізіледі және адамның өмірі тек біраз уақытқа ғана созылады. Және мұндай адамдардың азы ғана қартайып өледі және балалы бола алады. Көп жағдайда емдеуді бірталай рет қайталауға тура келеді, ол қымбатқа түседі әрі ұзақ, сондықтан да терапияның жаңа түрлерін ойлап табу қажет.....

Мендель ашқан заңдылықтардың дұрыс екендігі 1900 жылдан кейін өсімдіктер мен жануарлардың түрлі белгілері мен қасиеттерінің тұқым қуалауына жүргізілген көптеген зерттеулердің нәтижесінде дәлелденді. Мендель анықтаған будан ұрпақтағы белгілердің ажырауының ара қатынасы әрбір ген тек бір белгілердің тұқым қуалауын қуаттаған жағдайда дұрыс болып есептеледі. Мысалы, бір ген бұршақ тұқымының тегіс болуын, екіншісі — кедір-бұдырлығын анықтайды. Сонымен қатар, гендер мен олар анықтайтын белгілердің ара қатынасының күрделі және әр түрлі сипатта болатындығын аңғартатын біраз деректер жинақталды. Біріншіден, бір геннің өзі бірнеше белгіге қатарынан әсер ете алатындығы, екіншіден, бір белгіні кейде бірнеше ген бірігіп анықтайтындығы, яғни бұл жағдайда гендердің өзара әрекеттесетіндігі белгілі болды. Сонымен, организмнің көптеген белгілері мен қасиеттерінің фенотиптік көрінісі онтогенез (жеке даму) кезінде гендердің өзара әрекеттесуімен түсіндіріледі. Гендердің өзара әрекеттесу құбылысының ашылуы генетиканың әрі қарай дамуында маңызды орын алды. Осы заңдылықтың негізінде ХІХ ғасырдың аяғында неміс биологы А.Вейсман ұсынған организмнің тұқым қуалайтын факторларының мозаикасы (алалығы) туралы ұғым теріске шығарылды. Оның орнына организмнің кез келген белгісінің дамуы барысында генотип жүйесіндегі күрделі байланыстар мен өзара әрекеттесу туралы мәселе көтеріледі.
Кейде бір геннің өзі екі немесе бірнеше белгілердің дамуына әсер етеді. Мұндай құбылысты геннің жан-жақты әсері деп атайды. Гендердің жан-жақты әсерінің биохимиялық негізі біршама жақсы зерттелген. Бір геннің бақылауымен түзілетін бір белок — фермент тек жалғыз ғана белгінің дамуын анықтап қоймайды. Сонымен қатар басқа да белгілер мен қасиеттердің дамуына қатысты биосинтез реакцияларына әсер етеді. Гендердің жан-жақты әсері көптеген организмдерде кездеседі.
Гендердің әрекеттесуінің екі түрі бар: аллельді және аллельді емес. Аллельді түріне толымсыз доминанттылықты жатқызуға болады. Мысалы, қызыл және ақ түсті намазшамгүлдерді өзара будандастырғанда F1-де қызғылт түсті будан алынған. Сол сияқты қызыл раушангүл мен ақ раушангүлді будандастырғанда F2-де қызғылт түсті раушангүл алынды. Бұл екі аллельді гендер А мен а-ның өзара әрекеттесуінің нәтижесі деп қарастыру керек. Мұндай жағдайда доминантты ген рецессивті генге басымдылық көрсетеді.Ал, аллельді емес гендердің өзара әрекеттесуінің төрт типі бар: комплементарлы, эпистаз, полимерия және көп аллельдік.
Комплементарлы. Комплементарлы деп — екі немесе бірнеше аллельді емес доминантты гендердің бірін-бірі толықтырып жаңа белгіні жарыққа шығаруын айтады. Мысалы, көгілдір қауырсынды тотықұсты сары қауырсынды тотықұспен будандастырса, бірінші ұрпақтың (F1-дің) будандары біркелкі жасыл қауырсынды болып шығады. Оларды өзара будандастырғанда екінші ұрпақта — F2-де төрт түрлі фенотип көрініс береді. Атап айтқанда, 9 жасыл түсті, 3 көгілдір, 3 сары және 1 ақ қауырсынды ұрпақтар алынады. 117-суреттегі екінші ұрпақ дарақтарының генотипіне назар аударсақ, бұл будандастыруға екі жұп аллельді емес гендердің қатысатындығын байқауға болады. А гені — қауырсынның көгілдір түсін, ал В гені сары түсті болуын анықтаса, олардың рецессивті а және b аллельдері қауырсынның ақ түсті болуын анықтайды.....

1922 жылы А.А.Фридман Эйнштейннің салыстырмалық теориясына сәйкес Әлемнің эволюциялық сипатын ашты. Бұдан кейін В.М.Слайфер галактикалардың көпшілігі (өзінің өлшеген 41 ден 36) 2000 км/с жылдамдықпен алыстап бара жатқандығын және тек, бірнеше галактиканың ғана жақындап келе жатқандығын анықтады. Кейін Күн біздің галактикамызда 250 км/с жылдамдықпен айналатындығы және осы галактикалардың жақындау жылдамдығы Күннің осы объектілерге қарай қозғалатындығына байланысты екендігі анықталды. (Алыстағы объектілердің жақындауымен алыстауын Доплердің эффектісін пайдалану арқылы анықтауға болады. Осы эффектіге сәйкес жақындап келе жатқан күннің сәуле толқындарының ұзындықтары азайтылып, спектрдің көгілдір жағына ығысқан, ал алыстап келе жатқан күн сәулесі толқындары үлкейіп спектрдің қызыл жағына қарай ығысқан.) 1929 жылы америкалық астроном Эдвин П.Хаббл (1889-1953) галактикалардың бастапқы нүктеден жан жаққа шашырайтындығын анықтады. Бұл нүкте ғаламның орталығы деп аталып, осыдан кейін ғалам қалыптаса бастаған бұл оқиға - Үлкен Жарылыс деген атқа ие болды.
Физика ғылымының (релятивистік және кванттық) жетістіктері эволюциялаушы ғаламның моделін жасауға мүмкіндік берді. Қазіргі кезде бақыланып жатқан және жаңадан көзге түскен объектілердің сипаты мен қозғалуын, 1916 жылы Эйнштейн ашқан салыстырмалылықтың жалпы теориясы ғана толық сипаттауға мүмкіндік береді. Бұл теорияда кеңістіктің үш өлшемі және уақыттың бір өлшемі байланыстырылған. Осылардың қосылуы нәтижесінде пайда болатын төрт өлшемді кеңістік – уақыт қисық. Оның қисық түрде болуы ғаламда зат пен энергияның болуымен түсіндіріледі.
Қазіргі заманғы салыстырмалылықтың классикалық жалпы теориясынан ғаламның өмір сүруінің үш түрлі вариантын көрсетуге болады:
1) Ғалам өткен уақытта да, болашақта да шексіз мәңгі тіршілік ете алады.
2) Ғаламның басы мен соңы бар.
3) Ғалам уақыт аралығында үнемі өзгеріп отырады.
С.Хокинг пен оның әріптестерінің көзқарастары екінші вариантты жақтайды: Ғалам пайда болған кезде заттардың тығыздығы шексіз үлкен, ал кеңістік – уақыттың қисаюы шексіз кішкентай болды. Осындай жағдайда физиканың заңдары да, біздің кезіміздегіден басқаша болуы керек. Қазіргі кезде физиктердің басым көпшілігі Жердегі материяның атомдық-молекулярлық құрылысын ескере отырып, ғаламның бастапқы жағдайын көз алдына елестету өте қиын деп есептейді.....

Галактикалардың құрылымы мен пайда болуы туралы зерттейтін космологиямен ғылымымен қатар космогония (грекше: “гонейа” – туылу деген мағынаны білдіреді) – космостық денелер мен олардың жүйелерінің шығу тегі мен дамуын зерттейді (космогонияның планеталық, жұлдыздық, галактикалық түрлері бар). Галактикалар дегеніміз, тек шар тәрізді ғана емес, спираль, эллипс, т. б. тәрізді ортасында ядролары бар жұлдыздар мен олардың жүйелерінің алып жиынтықтары болып саналады. Галактикалар миллиардтап саналады, сондай – ақ олардың әрқайсысында миллиардтаған жұлдыздар бар.
Болжамдар бойынша галактикалар ең ауыр элементарлық бөлшектер - гиперондардан тұрады, кейін жұлдыздар заттардың фрагменттелуі нәтижесінде түзілген. Бұл заттар галактикалардың ядросында әлі де кездеседі деген жорамалдар да бар. Кеңейетін Ғаламның теориясы астрономияның прогресіне себеп болған, бірнеше қиындықтармен кездесті. Үлкен жарылыстан кейін шексіз тығыздығы бар нүктеден ұшып шыққан зат, өзара тартылыс әсерінен бір – бірін тежеп, олардың жылдамдығы төмендеу керек. Бірақ тоқтау үшін бүкіл Ғаламның массасы да жетпейді. Осыған байланысты ғылымда 1939 жылы Ғаламдағы “қара ойықтар” туралы гипотеза пайда болды. Бұл ойықтар көзге көрінбейді, бірақ олар Ғаламның массасының 9/10 бөлігін құрайды.
Сонымен “қара ойықтар” дегеніміз не? Егер кез келген заттың белгілі бір массасы сол массаға шекті болып табылатын аз деңгейге жетсе, онда бұл зат өзінің тартылыс күші әсерінен тығыздала бастайды. Тығыздалу әсерінен затың массасы көбейіп, сәйкесінше заттың тартылыс күші де жоғарылай бастайды. Бұл тартылыс күшін жеңу үшін заттың жылдамдығы жарықтың жылдамдығынан да жоғары болуы тиіс. Сондықтан да “қара ойық” сыртқа ештеңі де шығармай, ешқандай жарықты шағылыстармайды, яғни көзге де көрінбейді. Сондай ақ “қара ойықтың” ішінде кеңістік өз бағытынан ауытқып, уақыт баяулайды. Осы “қара ойықтар” галактикалардың ядросын құрап, өте қуатты энергия көзі болған және олар жұлдыздарға дейінгі зат, яғни олардан жұлдыздар пайда болған деп жорамалданады.
1963 жылы квазарлар (квазижұлдыздық радиосәуле көзі) - ғаламдағы радиосәулелердің аса қуатты қайнар көзі ашылды. Олардың жарығының күші галактикалардың жарығынан жүздеген есе артық, ал көлемі олардан ондаған есе аз. Квазарлар – жаңадан түзілген галактикалардың ядролары болып табылады, яғни галактикалар әлі түзілу үстінде деген болжамдар бар.....

Автоматизация, техникалық қолдану әдісі, экономика – математикалық метод және басқару системасы, адамды алу нәтижесінен толық босатады, беру және қолдану энергиясын, материалдар немесе информации. Автоматтандырылады:
1) технологиялық, энергетикалық, транспорттық т.б. производствалық процесстер;
2) организация, жоспарлау және басқару цехы, предприятие, стройтельство, әскери объекті, қосу және т.б.
3) ғылыми іздеулер, медициналық және техникалық диагностика, программирование, инжинерлік расчеты, және т.б. Автоматтандыру мақсаты – жұмыс уақытын үнемдеу, оптимизациялық басқару, адамды денсаулыққа зиян жұмыс уақытынан босату. Автоматизация – ғылыми – техникалық процестің бірі.
Автоматика - ғылыми функциялық басқару элементінің кең таралған түрі. Автоматика өз кезегінде техника кибернетикалық түрдің бірі. Техникалық кибернетика өте қиын автоматизациялық басқару системасын компютерлік әдіспен оқытады.
Автоматикалық басқару xix ғасырдың соңында қолдана бастады. Негізгі қолдану әдісі есептеу техникасы және ақпараттық жүйе. Автоматика өзі екі бөлімнен тұрады: ақпараттық және техникалық есептеу.
Подсистема техникалық есептеуі комплекс компютерлік әдісін ұсынады. Оған бағдарламалық есептеу және оборудование для локальных сетей и подключение к глобалной сетям, регистрация бөлімі, жиналу және көрсету информациясы.
Подсистема ақпараттық жүйесіне сырттай информациялық қамтамасыз ету кіреді. Ориентиравание на организация базы данных. Базолық система әдетте белгілі бір класқа ғана берілген. Автоматизация қамтамасыздандырылған көптеген әдіспен яғни есептеу техникасымен, сол белгілі бір информацияны шығарып, өңдеу оны экранға шығару. Мұның жұмыс істеу қабілеті жоғары сапалы системамен жұмыс істейді. Жалпы, автоматизация қазіргі кезде дамып келе жатқан жоғарғы техника. Бүгінгі кезде бүкіл пройзводстваларға қойылып жатыр. Өйткені шығаратын затты качестваға сәйкес шығару керек. Ол бір ғана компютермен бақыланады. Жәнеде ол өте қолайлы. Демек, ол бүгінгі заманның талабы.....

Гибридологиялық әдісі алғаш рет австриялық ғалым Г.Мендель тарапынан қолданылды (1865). Ол тәжіребиелерінде өздігінен тозаңданатын асбұршақ өсімдігін қолданды. Мендель бір-бірінен бір, екі және одан да көп белгілер бойынша ажыратылатын таза іріктемелерді (гомозиготаларды) будандастырды. Сөйтіп, ол бірінші, екінші және т.с.с. реттік ұрпақ типтерінің статистикалық арақатынастарын математикалық жолмен зерттеді. Алынған нәтижелер бойынша тұқым қуалаушылық заңдары ашылды.

1) Гибридті бірінші ұрпақтың біркелкілік заңы
(Мендельдің бірінші заңы)
Г.Мендель тұқымды сары асбұршақ өсімдігін тұқымы жасыл асбұршақпен будандастырды. Екеуі де таза іріктемелер, яғни гомозиготалар еді.
Гибридті бірінші ұрпақтың біркелкілік заңы - Мендельдің бірінші заңы: таза іріктемелер будандастырылғанда гибридті бірінші ұрпақтың барлығының фенотиптері бірдей болады.
Бұл бірден фенотипте көрінген белгіні Мендель доминантты, ал көрінбей қалған белгіні рецессивті белгі деп атады.
1) Күлгін гүлден алынған аталықтар
2) Ақ гүл аталықтарынан алынған тозаңдар күлгін гүл аналығына тасымалданады.
3) Тозаңданған гүлден жетілген бұршаққын.
4) Бұршаққыннан шыққан дәндер егілді.
5) 3ерттелінген ұрпақ: барлығы күлгін гүлдер.....

« Менің елім-Қазақстан» Қазақстанға әлемнің басқа елдері қызыға да, қызғана қарайды. Олар біздің көнбіс те еңбекқор халқымыз бүкіл Европаның қоректендіре алатын дүние жүзіндегі ең тамаша бидайды өсіре білетіндігі үшін сыйлайды. Енді біреулері біздің жеріміздің кеңдігіне, өзен-көлдеріміз бен байтақ далаларымызға қызығады. Ал биылғы жұртшылықтың көбі дала данышпандығы мен көрегендігінің үлгісі сынды өзін жақсы басшы ретінде көрсете білген Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтай президентіміздің барлығына қызығады.
Қазақстанның егемендігі туралы декларация. 1991жылдың желтоқсанында екі тарихи оқиға болып өтті. Біріншіден, аса қуатты мызғымас держава болып есептелетін КСРО мемлекеті бірақ сәтте таратылды. Екіншіден, одақтың бір мемлекеттің орнына 15 дербес республика пайда болды. Ескі мемлекеттік құрылыс бұзылып, жаңа типті мемлекет пен жаңа құқықтық жүйе қалыптаса бастады. Ал, 1991жылдың 16 желтоқсанында «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» ҚР-ның конститутциялық Заңы жарияланды. Бұл-еліміздің ешкімге тәуелсіз дербес мемлекет екендігін дүниежүзіне әйгілеген аса қасиетті құжат. Осы күннен бастап еліміз ешкімге жалтақтамай, өз бетінше өмір сүріп келеді
Гүлдене бер Республикам менің.
Республикамыз егемендік алып, тәуелсіздікке қол жеткізгелі бері елімізде әр қилы өзгерістер өтіп жатыр. Қазақ жастарының Кеңестік империялық саясаттық өтемдігіне қарсы бас көтерген 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы тәуелсіздігіміздің бастауы болғаны белгілі. Іле-шала Балтық жағалауы республикаларында, Грузяда,Молдавяда, толқулар болып өтті де, тәуелсіздік лебі айқынырақ сезім бастады.
Халықтың хан мен теріне суарылған кеңестік қатал жүйе елдің ынта-жігерін тұсап, күш-қайратын құрсаулап келгені анық. «Ұзақ жылдар бойы халықтың бойындағы буырқанған қуат дамуға емес, өлместің күнін кешуге жұмсалып жатты,-деп атап айтылды жолдауда. Біз жаңа жүз жылдықтың табалдырығына қилы-қилы мұраны арқалап жеттік, сонымен бірге ұлттық тарихта бізге дейін ешқандай ұрпақтық қолына тимеген мүмкіндікті ала келдік.....

Дәрумендер және олардың маңызы. Дәрумендер — ерекше органикалык, заттар. Адам олардың өте аз мөлшерін ғана пайдаланады. Бірақ дәруменсіз біздің денеміздегі мүшелердің қалыпты жұмыс істеуі мүмкін емес. Дәрумендер ағзаның тіршілік қабілеті үшін қажетті зат, ол адамның дене және ой еңбегін арттырады, оның өсуі мен дамуын, ауруға қарсы тұруын қамтамасыз етеді. Тағам құрамында дәрумендер жеткіліксіз болса, ағзаның жұмысы нашарлап, қатты ауруға шалдықтырады.
Дәрумендер өсімдік пен мал өнімдерінен алынатын азық -түліктерде болады. Адам әр түрлі тағам ішу арқылы өзіне қажетті дәрумендерді алып отырады.
Дәрумендер латын алфавиті А, В, С, Д және т. б. әріп термен белгіленеді.
А дәрумені ағзаның өсуіне және дамып жетілуіне әсерін тигізеді. Ол дененің қорғаныш қасиетін арттырады, көздің көргіштігін жаңсартады, теріде зат алмасуды реттеуге қатысады. А дәрумені треска балығының бауырында, теңіз ала-бүғасында, сары майда, сәбізде, қызанда кездеседі.
В дәруменінің түрлері өте көп, В1, В2, В6, В12, В15 . Сондың-
тан оларды В дәрумендер тобы деп атайды. Олар нанда,
жемістерде және әсіресе ашытңыда болады. В дәрумендерінің'
тобы бұлшықет пен жүйке жүйесінің жұмысына әсер етеді.
Бүл дәрумен жеткіліксіз болғанда адам тез шаршап-шалдыға-
ды, жүйкесі тозады және ашуланшақтық байқалады. Ві2
дәрумені жілік майында ңызыл қан түйіршіктерінің жетіліп,
қанға түсіп, оттегін тасымалдауға әсер етеді. Бүл дәрумен
жетіспесе, ңан аздық ауруының тууына себеп болады. ВІБ
дәрумені жүрек қан тамырларының жүмысына және бауыр-
дың серрозит ауруына әсер етеді.
С дәрумені ағзаның түрлі жүңпалы ауруларға қарсы тұ-руыи арттырады, сүйек пен тістердің мықтылығын жақсар-тады. Ол ағзаға қыста және көктемде көбірек қажет. Бүл дәрумен ағзада жеткілікті болу үшін көкөністер мен жемістер-ді, ашыған орамжапыраңты тағамға көбірек пайдаланған жөн.....

Витаминдер (vita- ґмір,amin- ќажетті) – бўл организмніѕ тіршілігіне ќажетті заттар. Витаминдер организмге ќоректік заттармен бірге жеткізіледі. Олар организмде ґтетін барлыќ процестерге ќатысады: организмніѕ ќалыпты жаєдайын ќамтамасыз етеді, ґсіп дамуы, ќоршаєан орта факторларыныѕ ыќпалына тўраќтылыєын ќамтамасыз етеді.
Кейбір организмніѕ тіршілігіне ќажетті вмтаминдердіѕ тїрлерін ќарастырайыќ.
А витамині - ґсу витамині деп аталады, ол кґзге пайдалы, теріге де јсері бар. Ол жетіспеген жаєдайда адамныѕ кґру ќабілеті нашарлайды, адам жўќпалы ауруларєа жиі ўшырайды. А витамині сїт таєамдарында, жўмыртќа, бауыр, сјбіз, бўрыш, итмўрын, шие, асќабаќ, сары ґрік, жасыл жапыраќты кґкґністерде болады.
С витамині (аскорбин ќышќылы) – организмніѕ жўќпалы ауруларєа ќарсы тўруын ќамтамасыз етеді, жараќаттардыѕ, кїйгенніѕ жазылуын жеделдетеді. С витамині жас жемістер, кґкґністер, аскґк (укроп), јшкґк, цитрустардыѕ ќўрамында болады. Јсіресе итмўрын, ўшќат, лимон, ќара бїлдірген, аскґк, кґк пияз С витаминіне ґте бай.
В витамині. Витамин жїйке жїйесініѕ ќызметін реттеуге ќатысады, тері, шаш, тырнаќтыѕ сау болуына, адамныѕ еске саќтау ќабілетіне де јсер етеді. Организмге В витамині жетіспеген жаєдайда ќозєалу ќызметі нашарлайды, бўлшыќ еттердіѕ сіреспесі байќалады, жїйке жїйесініѕ аурулары ќозады, ќан аздыќ байќалады. В тобындаєы витаминдер бауыр, ќара ќўмыќ (гречка) жјне сўлы жармалары, ўрпаќ ўн, кебек, балыќ, жўмыртќа, ірімшік, теѕіз ґнімдерініѕ ќўрамында кґп болады.
Д витамині сїйектердіѕ дамуына жјне ќаѕќаныѕ ќалыптасуы їшін ќажет. Екі жасќа дейінгі балалар Д витамині жетіспеген жаєдайда «рахит» ауруына шалдыєады. Бўл ауру кезінде тірек- ќимыл аппаратыныѕ дамуы бўзылады жјне ортаѕєы жїйке жїйесі заќымданады. Д витамині адамныѕ терісіне кїн сјулесініѕ немесе жасанды ультракїлгін сјулелері јсерінен тїзіледі. Ол балыќ майында жјне сїт ґнімдерінде кґп болады.
Е витамині – организмде оттегін тасымалдауєа ќатысады, улы заттарды залалсыздандырады, кґбею процесіне ќатысады. Ол ґсімдік майы, соя, ќара ќўмыќ (гречка) жармасы, жўмыртќа, жаѕєаќтыѕ ќўрамында кездеседі.
Таєамдыќ талшыќтар- таєамныѕ негізгі бґліктерініѕ бірі болып табылады, олар асќазан мен ішекте ќоректік заттардыѕ ќозєалысын белсендіру їшін ќажет. Олар улы заттарды байланыстырып сыртќа шыєаруєа ќатысады. Таєамдыќ талшыќтар тек ґсімдік таєамдарында єана....

Вирустарды вирусология ғылымы зерттейді. Вирусология ғылымының негізін орыс ғалымы Д. И. Ивановский қалаған Д. И. Ивановский XIX ғасырдың аяғында темекі теңбілі ауруын зерттеп, ол аурудың қоздырғыштары микробтардан да ұсақ тіршілік иесінің әсерінен болатынын дәлелдеп,бірнеше еңбектер жазған болатын. Тәжірибенің нәтижесінде бұл аурудың әдеттегі бактерияларды сүзетін сүзгілер көзінен де өтіп және ол сүзінді сұйықтықты төменге жұктырса, темекіні сол аурумен қайтадан зақымдайтыны, зақымданған темекінің жапырақтары теңбілденіп, сарғаятыны дәлелденді. Зақымданған темекі жапырағына арнаулы тексеру жүрізген сүзіндіге кристалдардың бар екені анықталған 1935 жылы америка ғалымы У. Стенли бұл кристалдар темекі теңбілі вирустарының шоғырланған жиынтығы екенін дәлелдеген болатын ....