Қырық өтірік — қазақтың халық әңгімелерінің ішіндегі ең бір көпке мәлім түрі. Бұл әңгімені ерте күндерден бері қарай, халықтың кәрі-жасы түгел біледі деуге болады.

Мұнда қырық деген сан жай ғана өтіріктің көптігін көрсеткен мөлшер сан. Шынында, осы басылған әңгіменің қара сөзбен айтылған түрін алсақ та, өлеңмен айтылғанын алсақ та, қырық қана өтірік боп тоқтамайды. Қайта қырықтан сонағұрлым көп болады.

Бұл әңгімелердің өзгешелігі, бағасы неменеде? Өзгешелігі, халықтың тапқырлық, жүйріктік сияқты өнерді сүйгендігін білдіреді. Халық фантазиясының тереңдік, жүйріктігіне айғақ болады. Ол фантазия өмірде барды ғана сөз қылмайды. Өмірде болса екен дегенді де сөз қылады. Кейде, тіпті, өмірде болуына мүмкін емес нәрсені де қиыстырып, шын етіп көрсетеді. Мынау өтіріктердің көбі сондай еркін, ұшқыр, өткір фантазияның тудырған әңгімелері және құр болмасты айтқан шылғи өтірік қана емес. Бұнда адам ақылының ізденгіш, шарлағыш серпіні де білінеді. Сонда жанды-жансыз табиғатты өзіне өзгеше түрде құл еткісі келген адамның әр алуан жорамалы байқалады. Мысалы, "құрықты қайық еттім, пышақты күрек еттім" дегені, "қарға міндім", "инелікке мініп, түлкі қудым" дейтіні, "түлкіге жүгімді арттым" дегені — барлығы да сол, жанды-жансыз табиғатты "дегеніме көндірсем" деген қиялдан туады. "Аспанда құстай ұшсам, суда балықтай жүзсем, алты айлықты алты-ақ аттасам" дегеннің бәрі бұрынғы заманда қиял ғана еді. Ондай қолда жоқ өнер жайын ертегі ғана баян етуші еді. Кейін, бүгін соның бәрі қол жеткен табыс боп отыр. Мына қырық өтіріктегі сөздің бәрі өмірде қаз-қалпында іске асады деп ешкім де айтпайды. Бірақ сонымен катар, осы әңгімелердің негізінде де көп мән бар. Адамның бар табиғат жайындағы фантазиясы білінеді. Бірақ бұл айтылғандар әзірше шындықтан алыс. Болды деуге ерсі. Сондықтан болмасты болды деп, қисынсызды қиыстырып айтқанына қарап еріксіз күлесің. .....

— Сен білесің бе? Есім деген кісі бар еді ғой?..

— Мына көрші совхозда тұрады... Осы ауылдан көшті емес пе?..

— Иә.

— Сол кісінің баласын айтамын, не істеп жүр екен?..

— Бітіріп келген, дәрігер. Жуырда үйленіп те алды.

Сол кезде Гүлайымның әлгінде ғана қақпақылдай ойнап отырған тасы төмен қарай ұшып ала жөнелді. Көз қиығымды салдым. Ол лезде жайбарақат қалпынан ажырап, бар ынтасымен маған ұмсына түсті.

— Кімге? — деді, сонан соң даусы жарықшақтанып.

— Өзі қызмет істейтін ауруханадағы бір медсестраға.

Ол енді жүзін жасыра теріс айналған. Мен үнсізбін. Біршама уақыт өтті. Арғы беттен шұбырған мал көрінді. Тас үстіндегі біздің көлеңкеміз де шамадан тыс ұзарып, сонадай жердегі өзенге жетіп қалыпты. Торуылға шыққандай, бірен-саран шыбын-шіркей байқалады. Күн кешкіріп бара жатты.

...Есімнің баласын мен көптен білетінмін. Олар бұрын, расында да, осы ауылда тұрған. Мен онда тұлымшағы желбіреген кішкентай қызбын да, Гүлайымдар жоғары класта оқып жүруші еді. Ана бала да ересек-тін. Аты — Бекжан. Кейіннен екеуі де мектеп бітіріп, институтқа түсті.

Олар каникул сайын ауылға келетін. Гүлайымның анасы қызының қалада оқып жүргеніне, бойжеткеніне қарамастан, үйіне келгенде аяғын қия бастырмайтын. Қызы да бұған онша реніш білдіре қоймайтындай көрінетін маған. Ал алда-жалда бір сұранып шыға қалса, қайтатын мерзімін белгілеп, шегелеп жіберетін және жанында қашан да енесіне ерген қозыдай томпаңдап мен жүремін. Гүлайым қайда барса да, мені жанынан қалдырмайтын. Бұған анасы да риза.

Бірде ол тағы да қиыла сұранып, екеуміз жолдас қызының үйіне қонаққа баруға анасынан рұқсат алдық. Бірақ біз жолдас қызын ертіп, ауыл шетіндегі басқа бір үйге келдік. Жастар әлдеқандай бір кеш ұйымдастырыпты. Бізді Бекжан қарсы алды. Сол кештен бастап мен олар туралы бір құпия сыр түйдім...

— Сен көрдің бе? — деді Гүлайым, біраз үнсіздіктен соң. :

Кімді айтып отырғанын түсіне қойдым.

— Иә, жуырда ғана. Кешке жақын өзеннен су алуға келгенмін. Ол сонау көрінген қойтастың үстінде отыр екен.

Гүлайым маған жалт қарады.

— Иә, сосын?!

— Ештеңе де. Мен жанынан өтіп кеттім. Бекжан да мені байқамады. Соңынан келіншегі келіп, ертіп бара жатқан...

Ол тағы да айта түссе екен деп отыр. Бірақ барым осы ғана. Үндегенім жоқ Ол да соны сезсе керек, қайталап сұрамады. Бізді тағы да үнсіздік басты...

Күн еңкейе түсіп, бір шегі көкжиекке ілінді. Гүлайым қозғалар емес. Мен қойтасқа қарадым. Кісі отыруға қолайлы-ақ Әрі көлденең көзден таса. Ойда жүрген біреулер көрмесе, байқала қоймайды. Оқшау жатқан осы бір тас әлдекімдердің тілегімен әдейі қойылғандай. Айналасындағы үй орныңдай жер тастақ та, әрі қарай белуардан шөп өскен. Жай күндері жұпыны көрінгенімен, адамдар бара қалса, бұл тұс ерекше сәнге бөленіп, көріктеніп сала береді. Қазір кешке қара көлеңкеде жетімсіреп, әлдекімді зарыға күткендей түр білдіреді.

...Гүлайым екеуміз осы тұсқа кір жуа келетінбіз. Басына қиықша орамал .....

I

— Әй, сопайған неме! Бу жібер! - деп дауыстады денесі аппақ жуан мырза, буалдыр будың ішінде тұрған селдір сақалды, мойнында үлкен мыс кресі бар, ұзын бойлы, арық біреуге қарап.

— Асыл тектім, мен моншашы емеспін, шаштаразбын. Бу жіберу менің жұмысым емес. Қарықтық қойсақ қалай қарайсыз. Қансорғыш қарықтық қоюға бұйырмас па екенсіз?

Жуан мырза қызарған жамбасын сипап қойып, ойланды да:

— Қарықтық па, бір себептен, қойсаң қой. Асығып тұрғаным жоқ, - деді.

Шаштараз моншаның ауыз бөлмесіндегі саймандарына жүгіріп барып келді, бас-аяғы бес минуттың ішінде жуан мырзаның кеудесі мен жауырынында он қарықтық қарауытып тұрды.

— Асыл тектім, мен сізді танимын, - деп сөз бастады шаштараз он бірінші қарықтықты қойып жатып, - сіз өткен сенбіде де жуынғансыз, дәл сол күні аяғыңыздың күсін тазалап бергенмін. Мен шаштараз Михайломын... Тап сол күні сіз менен қалыңдық жөнінде сұрастырғансыз... күні. Есіңізде ме?

— Е-е... Ал сонымен?.....

Менің алтын қайырымды жан құрбым Тілеубектегі Анарбекқызы Жүсіпнемересі Гүлсананың бойындағы ең бір ерекше ұнайтын қасиеті – оның ақкөңілділігі мен асқан мейірімділігі. Әрқашан күліп жүретін ол досқа адал, ағайынға бауырмал, адам біткенге қайырымды қыз. Ешқашан ешкімге жоқ демейтін, қолындағы барын беруге даяр, ол имандылықты өз өміріне ту етіп, адамгершілікті берік ұстанған. Мен Гүлсананың әрдайым күліп жүретін көңілді мінезін, өміршеңдік қасиетін жоғары бағалаймын. Әсіресе, жоқшылықтан жүдеген отбасыларын үнемі қолпаштап жүреді. Айта өтсем, Павлодар қаласындағы 4 баласымен қалған жалғызбасты әке Кайр Кошелековке, Алматы қаласында 4 бірдей мүгедекті бағып, ыстық-суығына төзіп отырған жігіт Данияр Губайдуллинге, Алматы қаласындағы бір қызымен қалған жалғыз басты анаға, үш кісінің жүрек отасына, қос бүйрегінен айрылған .....

Мен 1921 жылы Семей уезінде тергеуші болып қызмет еттім. Күз уақыты еді. Өзіме қараған аудандағы елдерді аралап жүріп, Қызыл Адырға келсем, аудан биі Қ. жолдас сессия құрып жатыр екен. Халық есепсіз көп жиналған: Семей уезінің 7-болысынан, Қарқаралы, Өскемен сықылды өзге уездерден, тіпті Жетісудың Аягөзінен де мал даулап, ақы сұрап келгендер бар екен. Қ. жолдас Семей уезінен қызметке жақсы, ұрыға рақымсыз атанған билердің бірі саналатын. Жұмыстың көптігінен Қ-ның басы қатып, дамыл көрмей, мезгілімен тамақ ішуге де уақыты болмай, ертеден қара кешке шейін сөйлеумен дауысы да қарлыққан екен.

Жиналысқа тіккен үйдің біріне біз де келіп түстік. Қандай жұмысты қандай адам (тергеуші ме, би ме) қарайтынын білмейтін, өздері неше күндей кезек тимей сарғайған, елдері алыс, сот маңайындағы ауылдарды қону-түстенумен әбден мезі қылып, жексұрын болған, Даукестер мені көрген соң, «тағы бір төре келді» деп, сыйғаны үйге кіріп, сыймағаны үйдің жабдығынан дауыстап, «тақсыр жолдас, арызымыз бар, пәлен күннен бері бізге есе тимей жатыр...» деп әркім өз басындағы мұңын шаға бастады. Халық соншалық көп, бұл елге біз келе жатқанда жолшыбай «сот арқылы өндіріп алдық» деп талай мал айдап бара жатқандарды көргенбіз.

.....

Жақында Т. Жүргенов атындағы өнер академиясында «Кескіндеме және мүсін», «Бейнелеу өнерінің тарихы мен теориясы» кафедрасының ұйымдастыруымен жазушы, ғалым Жұмабай Қайрамбайдың «Өнермен өрілген өмір» атты кітабының тұсаукесері өтті. Жиынға Байтұрсын Есжанұлы, Тұрдақын Жексенбай, Керімбай Қыстаубаев, Аман Құлбаев, Бауыржан Байділда сынды зиялы қауым өкілдері қатысты.


Жиын барысында автор аталған еңбекті жазудағы басты мақсатына тоқталды. Кітаптың жарық көруіне белгілі суретші, кескіндемеші, Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген қайраткер, «Ерен еңбегі үшін» медалінің иегері, профессор, Қырғыз Ұлттық Көркемсурет Академиясының академигі Жұмақын Қайрамбаевтың өмірі мен өнері арқау болған. Кітаптың бас кейіпкері Италиядағы ірі сурет көрмесінде өз туындысын таныстырғанда, шетелдік суретшілер қазақ халқында мұндай өнер мүлде болмаған деп таңданысын білдіріпті. Сонда суретші мүдірместен ата-бабаларымыздың ерте ғасырдан-ақ тасқа қашап сурет салғандығын айтқан. Осы оқиғаны тілге тиек еткен Жұмабай Қайрамбай: «Қазақ ертеден өнерлі халық. Кітапта кескіндеме, сурет өнерінің қыр-сырына үңілдім. Оқырмандар, жастар осы өнерге қызығып, дамытамыз десе, құба-құп», – деді. Кескіндеме өнерінің кеңінен танылуына үлес қосқан суретшінің көркем шығармалары еліміздің мұражайларымен қатар, шетел қорларында да сақтаулы.


Іс-шараның екінші бөлімінде «Алаш» сыйлығының лауреаты, жазушы Тұрдақын Жексенбай: «Жұмақынның тілі жеңіл, сөз байлығы мол. Əрбір жастың ой-өрісін көркем əдебиет жетілдіреді. Ал қолымыздағы кітап қазақтың кесіндеме өнерін насихаттап қана қоймайды. Сондай-ақ, өрелі өнерді өнегелі сөзбен жеткізетіндігін» айтып, жинақтың тұсауын кесті.
Жиын соңында ақын Маралтай Райымбек жыр оқып, əнші Рамазан Стамғазиев «Екі жиренді» нақышына келтіре орындап, көрермен ықыласына бөленді.

.....

Нүкте
§ 1. Нүкте хабарлы сөйлемдерден және екпінсіз айтылған бұйрық, тілек мәнді сөйлемдерден кейін қойылады (§1, 3, 7, 10, 13-тарды қараңыз, мұндағы жақша ішінде көрсетілген цифрлар II тараудағы “Пунктуация ережелерінің” параграфтарына сілтейді[1]).

§ 2. Нүкте әрі қарай кең түрде баяндау болатынын ескертетін сөйлемнен кейін қойылады (II тараудағы §2-ты қараңыз).

§ 3. Қыстырма сөйлемді алу үшін ашылған жақшаның алдындағы сөйлем аяқталып, оған тиісті тыныс белгілерінің бірі қойылған болса, қыстырма сөйлемнен кейін жақшаның ішінен нүкте қойылады.

Мысалы: Ендеше, егер рұқсат етсе, сонда түсейік. Бүгін ас ішетін жеріміз де жоқ. Жататын қуысы болса болады. (Итбайдың бұлай деуіне себеп – қызын көрейін дегендік еді.) (С.Мұқанов).

§ 4. Драмалық шығармаларда әр сөйлеуші кейіпкердің атынан кейін нүкте қойылады. Мысалы:

Петр. Бұл немене?

Амангелді. Біле алмадым... Сақал мен мұртқа бір кезек келген сияқты (Ғ.Мүсірепов).

Кейіпкердің атынан кейін ремарка (автордың түсіндірме сөздері) келсе, ол кіші әріппен жақша ішіне алынады да, нүкте жабылған жақшадан кейін қойылады:

Амангелді (атып тұрып). Кешігіп қалыпсыз, мырза! (Ғ.Мүсірепов).

С ә у л е (аз уақыт үнсіз). Перизат, сен байқайсың ба?(Ә.Әбішев). .....

Бұл сөзді біреу алмас, біреу алар,

Құлағын біреу салар, біреу салмас.

Теп-тегіс көпке ұнау оңай емес

Кейіне жарамаса, кейіне жарар.

Ахмет Байтұрсынұлы

Қазақ тілі – бай тіл. Жеріміз қандай бай болса, тіліміз де соғұрлым бай болмақ, әрине. Бабалар тарихына зер сала отырып, ата-бабаларымыздың басынан кешкен сұрапыл кезеңдер ой елегінен өтеді. Найзаның ұшы айқасқа түскен әрбір шайқас артында өшпес із қалдырғандай. Оны біз күнделікті қайталап, есімізге алып отырған сияқтымыз, дегенмен өзіміз онымызды байқамаймыз да. Өйткені тіліміз жаттығып, жанымыз үйреніп кеткен. .....

Бұзылған еркекке шара жоқ, Өрден Айтолқынның үстіне тоқал алмақ ойын ағайын-туғанына тегіс айтып құлақтандырды. Өсек-аяңнан Айтолқын мұндайдың бәрін күндегісін күнде естіп отырса да, Өрденге бір сөз демеді, түк естімегендей болды. Шыны керек, Өрденнің тоқал аламын дегенін ағайын-туғаннан құптаған ешкім болмады. Айтолқынға қояр кінәсі жоқ. Әдетте, көбіне-ақ қазақтар тоқал алуға алғашқы әйелінің бала таппауын себеп қылады. Ал Айтолқынға ондай кінә қойылмайды, өйткені одан туған бес ұл, екі қыз бәрі де Өрденнің аузынан түсіп қалғандай, бәрі де үріп ауызға салғандай. Ең болмаса біреу-екеуі Айтолқынға да тартпапты. Сонда да құдай бұзған Өрден жұлқынып болмады. Тіпті Өрденнің бірге туған ағасы Күпшек бай да інісінің тоқал алғанын жақтырмады.

— Тілімді алсаң қой. Айтолқынның көңіліне дық салма. Осы бір ауылда одан көңілі қалған бір адам жоқ, бүкіл ауылдың үлкен-кішісінің бәрінің көңілін тауып, үлкенін үлкендей, кішісін кішідей көріп, ырыс алды ынтымақ болса, бәрін дағы соған ғана бейімдеп, ақылмен байыптап отыратын адамның үстіне қатын алмас болар,— деп еді ағасы. Бірақ Өрден ағасына жабыса кетті:

— Өзің неге екі қатын алдың? Мен алдыңғы арбаның ізімен кететін болармын,— деп Өрден безірейіп болмады.

Күпшек аты жұп-жуан болып тұрғанымен, өзіне біраз дәулет біткенмен, денесіне артық ет бітпеген, сыптығырдай, бойы да, ойы да бар кісі еді. Ол түнеріп, ойлана отырып інісіне қайта тіл қатты:

— Мен әйел алсам байлығым тасыды деп алған жоқпын. Бәйбішеден бала болмады, бұл дүниеден ернім жібімей кете ме деп қорқып едім, құдайға шүкір, құдай тілегімді берді. Тоқалдан туған екі ұл көзімнің ағыменен қарасындай. Айтсам, саған сол екі қатын дегеннің пәле екенін білгендіктен де айтамын. «Екі қатын алыпсың, бір пәлеге қалыпсың», деп бабаларымыз бекер айтпаса керек, Үйіңнен ұрыс, маңдайыңнан құрыс кетпейді. Менің өмірім өмір ғой деп ойлаймысың. Менікі өмір емес, қызыл от. Қай күні сол үйге кірмесем бе екен деп те ойлаймын. Амал нешік, бармай тұрмайсың. Тілімді алсаң қой. Алмасаң, өзің білесің, мен бұдан былай бұл әңгімені қозғамаймын. Ағасы Өрденге жеткізіп те, таусылып та айтты және шынын айтты .....

Жастық жылдардың аумалы-төкпелі, бейжай күндері — елеусіз бір дүние. Менің көзіме жастық шақтың тек қана жылы шуақты, тамаша кезеңдері елестейді. Бейкүнә балалық, шақтың ебедейсіз, сәтсіз һәм беймаза күндерінің өзін мен дайын тұрған бақытқа ешқашанда айырбастамаған болар едім...

Мың тоғыз жүз қырық екінші жылдың ауыр айлары ілбіп өтіп жатты. Соғыс жылдарының қытымыр, көңілсіз күндері өкпеге түскен құрттай тіршіліктің ажарын алған. Әншейінде будақтап тұратын ауыл оттары бұл күндері жалқау көлеңдейді, сөніп бара жатқанға ұқсайды. Арбалардың доңғалағы қиралаңдап жолдың ыстық шаңын аспанға көтереді. Оған жегілген арық аттар аяқтарын сылбыр басып, жүре ұйықтайды. Майданға кеткен ересектердің ауыр кетпені жас өспірімдердің иығына батты. Бірі тары суырып, бірі мақта баптап, әркім өз ісімен әбігер. Есік-терезесі аңғал-саңғал иесіз мектепті көлеңкелеп сиырлар тұр.

Көше бойлап жүре қалсаңыз, көңілсіз жәйттерге тап боласыз: қыр-қыр еткен қол диірменнің мылқау үні, келі-келсаптың тақ-тұқ еткен қатқыл даусы қазан басының, жомарт дастарқанның сәнін кетіріп, қалың ауыл-аймақты құлазытып жіберген. Жұрттың қорегі шай мен жүгері талқан, қара тентек, қала берді быламық...

.....